डा. श्वेता झा
हरेक वर्ष डिसेम्बर १२ मा मनाइने सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेज दिवस यस वर्ष पनि मनाइएको छ । सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेज भन्नाले सबै नागरिकलाई आवश्यक स्वास्थ्य सेवाको पहँच र सुविधा सुनिश्चित गर्नु हो । यसको उद्देश्य मानिसहरूको स्वास्थ्य सुधार गर्दै, सबैलाई सस्तो, गुणस्तरीय र समयमै स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराउनु हो । संसारभरि यो अवधारणा महत्वपूर्ण छ र नेपालमा पनि यसका लागि सरकार र विभिन्न संस्थाहरूले काम गरिरहेका छन् । तर नेपालमा स्वास्थ्य सेवाको अवस्था अझै असमान रहेको छ र सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेजको लक्ष्य हासिल गर्नका लागि केही चुनौतीहरूको समाधान गर्नुपर्नेछ ।
नेपालमा स्वास्थ्य सेवाको वर्तमान अवस्था
नेपालको स्वास्थ्य सेवा प्रणालीले केही दशकअघि सुधारका थुप्रै प्रयास गरेको छ । सार्वजनिक स्वास्थ्य सेवा, निजी क्षेत्रको योगदान र सामुदायिक स्वास्थ्य सेवाले नेपालका नागरिकलाई स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराउने काम गर्दै आएको छ । तथापि, स्वास्थ्य सेवामा असमानता र पहुँचको समस्याहरू अझै पनि प्रमुख चुनौती हुन् ।
१. स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूको अभाव ः नेपालको ग्रामीण र दुर्गम स्थानहरूमा स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूको अभाव अझै ठूलो समस्या हो । यहॉका नागरिकहरूले उपचारका लागि सामान्यतः लामो यात्रा गर्नुपर्ने हुन्छ । प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूको संख्या बढाउनु र यी केन्द्रहरूको गुणस्तर सुधार गर्नु महत्वपूर्ण छ ।
२. स्वास्थ्यकर्मीहरूको कमी ः नेपालमा स्वास्थ्यकर्मीहरूको अभाव विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा छ । चिकित्सक, नर्स र अन्य स्वास्थ्यकर्मीहरूको संख्या कम छ र यसले स्वास्थ्य सेवामा असमानता ल्याएको छ । यही कारणले, गाउँका जनतालाई गुणस्तरीय उपचार प्राप्त गर्न गाह्रो हुन्छ ।
३. स्वास्थ्य बिमा र आर्थिक पहुँच ः नेपालमा स्वास्थ्य बिमाको पहुँच अझै सीमित छ । धेरै मानिसहरूको आर्थिक अवस्था कमजोर रहेको कारण स्वास्थ्य सेवा लिन उनीहरूले औषधि र उपचारको खर्च भर्न नसक्ने समस्या छ । गरिबी र स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको असमानता ठूलो चुनौती हो ।
४. सार्वजनिक र निजी स्वास्थ्य सेवामा असमानता ः नेपालमा निजी अस्पतालहरूको संख्या र सेवाहरू गुणस्तरीय भए पनि ती अस्पतालहरूको शुल्क धेरै महंगो छ । यस कारण, आर्थिक रूपमा कमजोर वर्गका मानिसहरूलाई गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा प्राप्त गर्न कठिनाइ हुन्छ । यसले सार्वजनिक र निजी क्षेत्रबीचको असमानता झन् गहिरो बनाउँछ ।
सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेजको उद्देश्य र महत्व
सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेजको उद्देश्य भनेको सबैको लागि स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँच र सस्तो उपचार सुनिश्चित गर्नु हो । यसका लागि, सबै नागरिकलाई प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा, जाँच, औषधि, उपचार र आपतकालीन सेवा बिना कुनै भेदभाव उपलब्ध गराइन्छ । स्वास्थ्य सेवा पहुँचको अभाव, भौतिक र आर्थिक असमानता, र स्वास्थ्य सेवाको गुणस्तरमा भिन्नता भएका कारण, युएचसी नेपालको लागि आवश्यक छ ।
नेपालमा सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेजको लागि के काम हुँदैछ ?
नेपाल सरकारले विभिन्न योजनाहरू र कार्यक्रमहरूको माध्यमबाट स्वास्थ्य सेवामा सुधार ल्याउने प्रयास गरेको छ ः
-स्वास्थ्य बिमा योजना ः नेपाल सरकारले स्वास्थ्य बिमा योजनाको माध्यमबाट स्वास्थ्य सेवामा पहुँच बढाउने प्रयास गरिरहेको छ । यो योजनाले नागरिकलाई स्वास्थ्य उपचारका लागि वित्तीय सुरक्षा प्रदान गर्छ । सरकारले यसलाई व्यापक बनाउने काम गरिरहेको छ, ता कि सबै नागरिकलाई यसबाट लाभ मिल्न सकोस् ।
-स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूको विस्तारः सरकार र विभिन्न विकास साझेदार संस्थाहरूले नेपालका दुर्गम र ग्रामीण क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूको निर्माण र सुदृढीकरणमा ध्यान दिइरहेका छन् । यसले ग्रामीण जनतालाई प्राथमिक स्वास्थ्य सेवामा पहुँच बढाउँछ ।
-स्वास्थ्यकर्मीहरूको तालिम र संख्या वृद्धि ः स्वास्थ्य सेवामा सुधार ल्याउनका लागि स्वास्थ्यकर्मीहरूको संख्या बढाउने र तिनीहरूको तालिममा सुधार गर्ने पहल भइरहेको छ । यो कदमले स्वस्थ जीवनका लागि आवश्यक स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्नमा मद्दत पु¥याउनेछ ।
-स्वास्थ्य शिक्षा र जनचेतना ः स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको लागि जनतालाई स्वास्थ्यका बारेमा शिक्षा र जानकारी दिने महत्वपूर्ण छ । सरकारले स्वास्थ्य शिक्षा कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेर जनतालाई रोगको रोकथाम र स्वस्थ जीवनशैलीका बारेमा सचेत बनाउनका लागि काम गरिरहेको छ ।
चुनौतीहरू र समाधानका उपायहरू
नेपालमा सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेज प्राप्त गर्नका लागि केही प्रमुख चुनौतीहरू रहेका छन् ः
-स्वास्थ्य सेवाको असमान पहुँच ः ग्रामीण र शहरी क्षेत्रबीचको स्वास्थ्य सेवा पहुँचको भिन्नता अझै पनि स्पष्ट छ । यसलाई समाधान गर्नका लागि ग्रामीण क्षेत्रमा स्वास्थ्य केन्द्रहरूको संख्या र स्रोतहरूको सुदृढीकरण गर्न आवश्यक छ ।
-आर्थिक समस्याः धेरै मानिसहरूको आर्थिक अवस्था कमजोर भएकाले उनीहरूलाई स्वास्थ्य सेवा खर्च वहन गर्न गाह्रो हुन्छ । स्वास्थ्य बिमा र सरकारी सब्सिडी योजनाहरूको पहुँचलाई व्यापक बनाउनुपर्ने आवश्यकता छ ।
-स्वास्थ्यकर्मीहरूको अभावः विशेषगरी दुर्गम क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्यकर्मीहरूको कमीको समस्या छ । यसका लागि सरकारले स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई प्रोत्साहन र उपयुक्त तालिम उपलब्ध गराउनुपर्छ ।
निष्कर्ष
सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेज नेपालको लागि एउटा महत्वपूर्ण लक्ष्य हो । यो लक्ष्य हासिल गर्नका लागि सरकारले, निजी क्षेत्र र नागरिक समाजले मिलेर काम गर्नु आवश्यक छ । स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँच सुनिश्चित गर्दा, हामी सबैलाई स्वस्थ जीवन र विकासको मार्गमा अगाडि बढ्न सक्नेछौं । त्यसैले, स्वास्थ्य क्षेत्रको सुधार र सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेजको प्राप्ति एक संयुक्त प्रयासका रूपमा अघि बढाउनुपर्छ ।
म मेरो सन्देश जिम्मेवार विभागहरूसम्म पु¥याउन चाहन्छु, जसले स्वास्थ्य सेवा सुविधामा सुधार ल्याउने जिम्मा लिएका छन् । आशा छ, आवश्यक परिवर्तन चाँडो कार्यान्वयन हुनेछ । यी दिनहरूको मात्र उत्सव मनाउनुले अर्थपूर्ण परिवर्तन ल्याउन सक्दैन । सरकारले फरक दृष्टिकोण अपनाएर छिटो निर्णय र कार्य गर्न आवश्यक छ । यदि तपाईं साँच्चिकै स्वास्थ्य सेवाको वास्तविक अवस्था देख्न चाहनुहुन्छ भने, केही ग्रामीण क्षेत्रहरूमा जानुहोस्, जहाँ आज पनि मानिसहरूलाई ओआरएस र पेरासिटामोल जस्ता आधारभूत औषधिहरूको अभाव छ ।
म एक राम्रो नेपालको सपना देख्छु, जहाँ स्वास्थ्य सेवाहरू देशभरि समान र सुलभरूपमा उपलब्ध हुनेछन् । यसले केवल जनताका लागि मात्र होइन, हामी जस्ता समर्पित पेशेवरहरूको लागि पनि सेवा गर्न सजिलो बनाउनेछ, जसले साँच्चिकै राष्ट्रको सेवा गर्न चाहन्छौं । दुर्भाग्यवश, जनशक्ति, बजेट, स्रोत र पहुँचको अभावका कारण हामीमध्ये धेरैलाई अरू देशमा सेवा गर्न जानु बाध्य बनिरहेको छ ।